Tο 386 οι μοναχοί Βαρνάβας και Σωφρόνιος (κατά κόσμο Βασίλειος και Σωτήρχος, θείος και ανιψιός, κάτοικοι και οι δυο Αθηνών) ταξιδεύουν στον Πόντο (Η παράδοση λέει ότι οι μοναχοί, ανταποκρινόμενοι στο κάλεσμα της Παναγίας, ακολούθησαν την πορεία της εικόνας της που πέταξε ως τον Πόντο). Σε σπηλιά του όρους Μελά, σε υψόμετρο 1.000 μ., ανακαλύπτουν την εικόνα της Παναγίας της Αθηνιώτισσας, Από τότε έγινε γνωστή ως ΠΑΝΑΓΙΑ ΣΟΥΜΕΛΑ (Εις του Μελά - στου Μελά - Σουμελά)
Η Μονή που ίδρυσαν έγινε σημαντικό προσκυνηματικό κέντρο, δέχθηκε προσφορές Αυτοκρατόρων του Βυζαντίου και προνόμιά της διατηρήθηκαν επί Τουρκοκρατίας. Το 1860 ανεγέρθηκε ξενώνας και βιβλιοθήκη στην οποία φυλάσσονταν μοναδικά χειρόγραφα.
Το 1922, Τούρκοι παρέδωσαν το μοναστήρι στις φλόγες. Το 1923 οι ελάχιστοι μοναχοί έκρυψαν στο κοντινό παρεκκλήσι της Αγίας Βαρβάρας την εικόνα της Παναγίας, ενώ το 1930, ύστερα από αίτημα του Βενιζέλου στον Ισμέτ Ινονού, ο ιερομόναχος Αμβρόσιος Σουμελιώτης πήγε στον Πόντο, βρήκε τα ιερά κειμήλια και τα μετέφερε στην Αθήνα
Από το 1952, αρχίζει μια νέα περίοδος. Η ελλαδική ιστορία της Παναγίας Σουμελά. Το 1951-1952, ύστερα από πρόταση του τότε προέδρου του σωματείου "Παναγία Σουμελά" Θεσσαλονίκης, Φίλωνα Κτενίδη, η Εικόνα παραχωρήθηκε στο Σωματείο, το οποίο και άρχισε την ανέγερση Μονής, σε ένα επίπεδο του Βερμίου, πάνω από το χωριό Καστανιά, που είχε παραχωρήσει δωρεάν 500 στρέμματα για την ανέγερση του Προσκυνήματος. Η " Αθηνιώτισσα" και "Σουμελιώτισσα" γίνεται τότε Βερμιώτισα και πανελλήνιο Προσκύνημα.
Videos από τον εορτασμό του 2010
